Từ Thành phố Cần Thơ, xuôi dòng sông Hậu về phía hạ lưu cách thị trấn Trà Ôm không đầy một cây số, bạn sẽ thấy ở Tản Nhạn có một ngôi chùa cổ đứng giữa những tán tre già.

 

Đây là một di tích có tầm quan trọng đặc biệt đối với lịch sử Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX cũng như lịch sử Cách mạng của tỉnh Vĩnh Long và khu Tây Nam Bộ thời chống Mỹ. Giữa thế kỷ XIX nơi đây chỉ là một am nhỏ do các tu sĩ từ miền Trung vào đây lập nên. Nhờ công quả của các vị ấy cùng với dân làng Đông Hậu qua nhiều lần xây cất, trùng tu chùa Phước Hậu trở thành một thiền điện uy nghiêm.

 

Từ đời Hoà thượng Hoàng Chỉnh khai sơn năm 1910 ngôi chùa là một trong các Tổ đình của Thiền Tông Nam Tế ở Việt Nam. Gọi là Tổ đình bởi trong Tháp Đa Bảo của chùa Phước Hậu có thờ di cốt của các vị cao tăng từng lãnh đạo phong trào Phật giáo ở Nam Kỳ, một phong trào tiến bộ nhằm gắn đạo phật với truyền thống dân tộc và đời sống xã hội, đó là Thiền sư Khánh Hoà người khởi xướng phong trào đấu tranh Phật giáo vào năm 1930, Thiền sư Huệ Quang vị pháp chủ đầu tiên của Giáo hội, Thiền sư Khánh Anh pháp chủ đời thứ hai, vị thứ tư là Hoà thượng Thích Quảng Đức, nhà sư đã tự thiêu tại Sài Gòn ngày 11/6 /1963 để phản kháng chế độ Ngô Đình Nhiệm được giới phật tử tôn vinh là Bồ Tát. 

 

Chùa Phước Hậu xứng danh là một Tổ đình, bởi đây là nơi trụ trì hành đạo của nhiều vị hoà thượng có học vấn uyên bác, có tinh thần yêu nước và xu hướng tư tưởng tiến bộ. Nhiệm chủ đời thứ hai là Hoà thượng Khánh Anh trụ trì từ năm 1939 đến năm 1961, ông là một học giả lỗi lạc của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX. Ông có công rất lớn trong việc nghiên cứu và giảng dạy Phật học ở Nam Bộ, đào tạo nhiều thế hệ tăng ni trong đó có các vị đã trở thành rường cột của Giáo hội như Thiện Hoà, Chí Thiện, Thanh Từ, Diệu Linh, Diệu Tỉnh...ông còn biên soạn nhiều kinh điển, phiên dịch nhiều tác phẩm phật học có giá trị.

 

Thiền sư Khánh Anh không những tinh thông kinh kệ mà còn giỏi văn thơ, trong đời thường cũng như trong chữ nghĩa ông đã để lại trong lòng các môn đệ hình ảnh một người có tâm hồn lạc quan, rộng lượng và giàu lòng yêu nước, ông là một trong những người đã tích cực vận động cho phong trào thống nhất Phật giáo Việt Nam. Thiền sư Khánh Anh được đề cử vào chức vụ cao nhất của giáo hội vào năm 1959, sau khi Thiền Sư Khánh Anh tạ thế năm 1961, người kế nghiệp là Thượng toạ Thiện Hoa tiếp tục làm rạng rỡ thêm truyền thống của chùa Phước Hậu, là một cao tăng xuất gia từ năm lên bảy tuổi, ông đã giành trọn cuộc đời để phát huy những thành quả của các bậc tôn sư, ông dày công biên tập và xuất bản hàng trăm tác phẩm để quảng bá tư tưởng Phật giáo yêu nước và tiến bộ cho công chúng trong hoàn cảnh Miền Nam đang bị xâm lược bởi chủ nghĩa thực dân mới. Ông cũng là người đã góp phần to lớn làm cho học viện ấn Quang trở thành một trung tâm đào tạo cán bộ, một cơ sở hành pháp có uy thế có sức mạnh đoàn kết tăng ni phật tử vào cuộc đấu tranh vì hoà bình, vì độc lập tự do. Chùa Phước Hậu dưới sự cai quản của ông càng tỏ rõ hơn ngôi vị một tổ đình, nơi mà chân tu phước đạo đã trở thành truyền thống đến ngày nay. 

 

Trong kháng chiến chống Mỹ chùa Phước Hậu đã trở thành cơ sở hoạt động của các tổ chức Cách mạng khu Tây Nam Bộ, người phụ trách cơ sở này là Hoà thượng Hoàng Phú, tục danh của ông là Võ Văn Minh. Hoà thượng Hoàng Phú ngoài đời là cháu gọi Thiện trưởng Thiện Hoa bằng cậu ruột, ông xuất thân từ một gia đình bần nông bị áp bức, từng sống khổ nhục dưới thân phận tá điền nên sớm có tinh thần cách mạng. Khi xuất gia đầu phật, ông thọ giới bồ tát với tâm niệm dùng đạo pháp để cứu giúp người lầm than, chống cường quyền bạo lực. Hoạt động cách mạng ở cơ sở chùa Phước Hậu được tổ chức chu đáo theo nguyên tắc cách ly để đảm bảo bí mật, các đồng chí lãnh đạo được bố trí vào trong những tịnh thất tôn nghiêm nhất, nơi chỉ có hoà thượng Hoàng Phú mới được ra vào. Trong số các hiện vật lịch sử cách mạng đang lưu trữ tại bảo tàng Vĩnh Long có các thẻ tín đồ phật giáo do chùa Phước Hậu xuất cho một số cán bộ hoạt động công khai ở thành thị, có thể tìm thấy ở đây thẻ tín đồ kèm với căn cước của đồng chí Lê Minh lấy tên là Trần Văn Cần và đồng chí Nguyễn Văn Lưu lấy tên là Trần Văn Sáu. Trải qua bao trận phong ba ngôi chùa vẫn đứng hiên ngang giữa vòng vây của quân thù. Cơ sở cách mạng vẫn được giữ nguyên vẹn cho đến ngày thống nhất đất nước, chùa Phước Hậu lại trở về với không khí trầm mạc, ôn nhã của chốn thiền lâm ngày ngày sống dưới thanh quê nơi thôn dã như cha ông xưa từng mơ ước. Mùng một ngày rằm khách thập phương cùng đồng bào Phật tử đến chùa dâng hoa lễ vật với lòng kính ngưỡng các vị tổ sư, đó là những bậc chân tu đã đem hết đạo hạnh và trí tuệ của mình hiến dâng cho tổ quốc, cho đồng bào. 

 

Những đóng góp của các nhà sư yêu nước ở tổ đình Phước Hậu cho sự giải phóng dân tộc đã điểm một nét son vào lịch sử Cách mạng khu Tây Nam Bộ. Năm 1994 chùa Phước Hậu được công nhận là Di tích Lịch sử-Văn hoá xếp vào hạng danh lam trên đất nước Việt Nam. Trong nắng sớm mưa chiều tiếng chuông trầm hùng của chùa Phước Hậu cứ mãi ngân vang, tiếng chuông như gợi nhớ bao kỷ niệm về những ngày đấu tranh gian khổ, về những người khoác áo nâu sòng đã hiến trọn cuộc đời để giữ chọn mối đạọ, vẹn nghĩa với nước non. Thật đáng trân trọng lý tưởng của đấng tu hành không phải để tạo công lập đức mà vì sự an nguy của chúng sinh vì sự giác ngộ đâu là đường đi hay lẽ phải. Cái đẹp của di tích lịch sử chùa Phước Hậu chính là giá trị nhân văn xuất phát từ truyền thống yêu nước và đạo nghĩa của dân tộc ta. Truyền thống ấy đã hun đúc nên những con người biết hy sinh vì chân lý, vì tổ quốc, vì hạnh phúc của đời sau.